Motywacja jest terminem cieszącym się od pewnego czasu znaczną popularnością. Promocja zdrowego trybu życia i aktywności fizycznej, związanej z przezwyciężaniem naturalnego dążenia do przyjemności podczas realizacji tych aktywności, zbiegła się w czasie z rosnącym zainteresowaniem dobrostanem psychicznym i rozwojem osobistym, koncentrującymi się wokół zagadnień motywacyjnych.

Niewątpliwą zaletą wzrostu zainteresowania motywacją jest upowszechnianie przez licznych trenerów, coachów i psychologów informacji na temat znaczenia motywacji wewnętrznej. Popularyzacja informacji na temat wewnętrznej motywacji stanowi wyraz współczesnej zmiany postrzegania procesów motywacyjnych, mianowicie odchodzenia od dawnej szkoły psychologicznej, opartej na obserwacjach behawiorystów oraz tradycyjnych, „zdroworozsądkowych” założeń o skuteczności zewnętrznych presji, nacisków, gróźb, krytyki oraz wymierzania dotkliwych sankcji – określanych dziś mianem czarnej motywacji.

Dzisiejsza psychologia jest nauką empiryczną, a to za sprawą empirycznych metod dochodzenia do wiedzy. Jednak w swych początkach próby wyciągania wniosków na temat spraw psychiki przyjmowały formę spekulatywnego teoretyzowania.

Ponieważ różni myśliciele mogli w tych samych kwestiach przyjmować odmienne wyjaśnienia, niemożliwym było ustalenie jednolitych, obiektywnych faktów. Przełomem było więc wprowadzenie badań eksperymentalnych, początkowo realizowanych na zwierzętach przez psychologów określanych behawiorystami.

Jedną z wielu obserwacji behawiorystów były naukowe wnioski dotyczące możliwości prowokowania zachowań zwierząt poprzez nagradzanie (wzmacnianie pozytywne) oczekiwanych zachowań oraz wygaszanie zachowań niepożądanych poprzez karanie (wzmacnianie negatywne), a następnie spostrzeżenia, iż metody te, określane mianem motywowania zewnętrznego, dają się zastosować wobec człowieka.

Przełomowe były badania behawiorystów, pokrywające się zresztą z intuicyjnymi metodami oddziaływań stosowanych od niepamiętnych czasów, takich jak bicie dzieci za nieposłuszeństwo (kara), przekupstwo wysoko postawionych osób (nagroda), zastraszanie osób o odmiennych przekonaniach (kary), uprzejmości i oferowanie podarków celem zdobycia przychylności (nagrody) itd. Na skutek rozwoju psychologii eksperymentalnej, motywowanie nagrodami i karami stało się promowaną metodą oddziaływań i stan taki utrzymywał się przed wiele dekad, dość mocno zakorzeniając się w licznych koncepcjach psychologicznych.

Jednakże wraz z rozwojem nauki i pojawianiem się coraz to nowych badań nad zagadnieniami motywacyjnymi, zaczęto dostrzegać negatywne skutki oddziaływania na istoty ludzkie metodami analogicznymi do sposobów dyscyplinowania zwierząt. Dziś badacze motywacji oraz przedstawiciele innych subdyscyplin psychologii odchodzą od dawnych, behawioralnych zaleceń, które jednak wciąż ostają się w dawnych publikacjach oraz poglądach zwolenników nurtu behawioralnego.

Psychologia motywacji

Wyłonienie się subdyscypliny psychologii, jaką jest psychologia motywacji, oraz liczne badania nad zagadnieniami motywacyjnymi, skierowały zainteresowanie specjalistów w kierunku nie wywołującej negatywnych skutków motywacji wewnętrznej, zgodnej z naturalnym zapleczem psychicznym człowieka. Koncepcje motywacji wewnętrznej okazują się tożsame z współcześnie uznanymi założeniami, iż źródłem zdrowia i komfortu życia jest postępowanie w zgodzie z samym sobą, akceptacja własnej niepowtarzalnej osobowości oraz uznawanie własnej autonomii.

Dzisiejszy sposób motywowania odbiega diametralnie od dawnych założeń, stanowiąc przejście od nastawienia na sterowanie zachowań jednostki przez zewnętrzne podmioty, noszące znamiona indoktrynacji i przemocy symbolicznej ku podążaniu za wewnętrznymi motywami, m. in: przyjemności, ciekawości poznawczej (motyw epistemiczny), samorealizacji, afiliacji.

W związku z powyższym może pojawić się pytanie: skoro nagrody i kary działają i są stosowane od tak dawna, dlaczego więc mielibyśmy z nich rezygnować w wychowaniu dzieci, motywacji pracowników czy ukierunkowując własną aktywność na pożyteczne cele?

Motywacja a wychowanie dziecka

Prof. Maria Montessori na podstawie własnych obserwacji dostrzegła, iż dziecko dysponuje wrodzoną tendencją rozwojową – pragnie poznawać świat, badać, eksperymentować i poszerzać własną wiedzę, jednak zachowania dorosłych oddziałujących na dziecko poprzez różnego typu naciski i wpływy hamuje tę wrodzoną tendencję.

Obuchowski w drugim wydaniu pracy zbiorowej z 1977, pod redakcją Kazimierza Imielińskiego Seksuologia społeczna. Zagadnienia psychospołeczne, wydanym w Warszawie przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe, omawiając zagadnienia motywacyjne, wspomina o instynktownych zdolnościach dziecka do rozpoznawania i wiedzy na temat zaspokajania potrzeb fizjologicznych (np. pokarmowych), które pod wpływem zaledwie niewielkich wpływów zewnętrznych mogą zostać utracone raz na zawsze.

Współcześnie coraz więcej mówi się o negatywnych skutkach karania, czyli metody wpływu na zachowania innych poprzez wzbudzanie strachu w karanych lub straszonych karą jednostkach. Doświadczenie strachu może destruktywnie oddziaływać na psychikę osoby straszonej, a także zwiększać prawdopodobieństwo przyszłej uległości wobec osób lub aktywności wzbudzających strach. Ponieważ proces motywowania jest przeważnie elementem długotrwałej interakcji pomiędzy motywującym a motywowanym, toteż zmiana stosunku osoby poddanej groźbie kary, względem podmiotu motywującego nie pozostaje bez znaczenia.

Stosowanie kar powoduje złość i wrogość wobec podmiotu karzącego, a w połączeniu z poczuciem bezradności nierzadko przeradza się w chęć odwetu. Taki odwet może dokonać się od razu aktywnie bądź przez bierny opór lub niejawne wyrządzanie szkód, bądź przejawiać się w postaci odroczonej, gdy zachowany uraz skutkuje okazaną dopiero po latach niechęcią do współpracy lub utrzymywania kontaktu.

Dodatkowo silnie zakorzeniona w naturze człowieka potrzeba wolności i autonomii skutkuje zjawiskiem reaktancji, za sprawą którego wszystko co zakazywane staje się dla jednostki szczególnie atrakcyjne i wzmaga motyw dążeniowy. Istnieją liczne badania realizowane zarówno wśród dzieci jak i pracowników, które pokazują, iż powstrzymywanie się przez zachowaniami nieakceptowanymi pod wpływem groźby kary, działa tylko wtedy, gdy obiekt budzący grozę pilnuje na bieżąco realizacji działań, jednak gdy choć na chwile zniknie z horyzontu, osoby poddane czarnej motywacji tym chętniej spoczywają na laurach, podejmują aktywności niedozwolone i zaprzestają realizacji obowiązków.

Okazuje się bowiem, że osoby karane lub nagradzane nie mają wewnętrznej motywacji, karane pracują tylko wtedy, gdy są obserwowane, nagradzane tylko tak długo, jak długo otrzymują nagrody. Jest to o tyle znaczące, iż wiele firm stosuje czasowe systemy nagradzania, nie zdając sobie sprawy, że efekty wzmożenia wyników, które obserwują, mogą odbić się rykoszetem, gdy zrezygnują z nagradzającego systemu motywowania. Inne dziwią się niesubordynacji personelu i wzmacniają systemy kontroli, budząc jeszcze większą niechęć do pracy. Liczne badania pokazują, iż osoby motywowane zewnętrznie wykonują zadania zaledwie poprawnie, nie wychodząc ponad zakres obowiązkowy.

Przeciwnie zachowują się osoby z motywacją wewnętrzną, które nie tylko zapewniają stałe najwyższe wyniki, ale także przyczyniają się do korzyści niewymiernych płynących z ich naturalnego zaangażowania. Badania nad osobami z wysoką motywacją osiągnięć pokazują, iż wewnętrzna motywacja skutkuje gotowością do udzielania bezinteresownej pomocy współpracownikom, niewymuszoną życzliwością wobec klientów i kontrahentów, a także podejmowaniem zadań nieobowiązkowych.

Z kolei inne badania dotyczące wciąż popularnego nagradzania, pokazały spadek zainteresowań (niektórych wypadkach nawet całkowitą utratę) u osób nagradzanych za realizację czynności, które wcześniej znajdowały się w obszarze dobrowolnie wykonywanych pasji. Istnieje szeroki zasób wiedzy wyjaśniającej negatywne skutki zewnętrznego motywowania.

Ważnym wkładem do współczesnej wiedzy na temat procesów motywacji jest naukowa i najbardziej uznana koncepcja motywacji osiągnięć Schulera i Prochaski, autorów Kwestionariusza Motywacji Osiągnięć [LMI], powstała w wyniku wieloletniej pracy autorów, szczegółowych badań i analiz wykorzystujących dotychczasowy zasób wiedzy na temat motywacji.

W wyniku tychże prac został opracowany profil osoby cechującej się wysoką motywacją osiągnięć oraz stworzone zostało narzędzie pozwalające badać poziom niniejszej cechy, a tym samym przewidywać przyszłe sukcesy i jakość wykonywanej pracy przez osoby badane. Znamienne dla osób obdarzonych motywacją do osiągnięć jest sukces we wszelkich podejmowanych czynnościach, niezależnie czy będzie to tworzenie pasjonujących projektów, zadania prowadzące do poklasku, awansu społecznego lub intratnych zysków, czy wykonywanie zadań monotonnych, nisko cenionych społecznie i kojarzonych z małym prestiżem.

Osoba z wewnętrzną motywacją do osiągnięć czerpie satysfakcję z każdego realizowanego zadania, a owo doznanie przyjemności jest czynnikiem napędzającym skuteczne działanie. Jednostka taka doświadcza utraty poczucia upływającego czasu w trakcie realizowanych zadań, podobnie jak dzieci obserwowane przez prof. Montessori doświadczały polaryzacji uwagi w warunkach ciszy i braku nacisków zewnętrznych, zaś dorośli badani przez psychologów społecznych doświadczali efektu flow. Podobne doświadczenia towarzyszą osobom realizującym własne pasje.

Zatem czynnikiem napędzającym działanie jest doświadczana przez jednostkę przyjemność i ona prowadzi ją do sukcesów zawodowych i własnej samorealizacji, jest też czynnikiem odpowiedzialnym za dobrostan psychiczny i zadowolenie z siebie oraz własnej pracy u osób zmotywowanych do osiągnięć.

Jednostki posiadające tę cechę lubią obserwować efekty własnej pracy, potrzebują również otrzymywać informacje zwrotne o rezultatach własnych działań. Są to wymarzeni pracownicy, odnoszący sukcesy uczniowie, a jednocześnie osoby usatysfakcjonowane z własnej aktywności. Powyższe obserwacje potwierdzone licznymi badaniami dowodzą, że kluczem do sukcesu motywacyjnego i zadowolenia z życia jednostki nie jest ucisk, nakaz, sankcja, krytyka, nagroda czy inne metody wzbudzania strachu, wywoływania presji czy przymusu, ani też nadmierna kontrola – będące przejawami zewnętrznego motywowania.

Warunkami potrzebnymi do rozbudzenia wewnętrznej motywacji jest doświadczenie wolności i samodzielnego wyboru, autonomii, spokoju, ciszy, ciekawości świata, ludzi oraz zachodzących zjawisk i możliwość podążania za własnymi kierunkami i zainteresowaniami – od najwcześniejszych lat życia. Osoby dorosłe do efektywnej realizacji zadań potrzebują swobody wyboru, poczucia wpływu na sposób realizacji zadań, samodzielnego planowania czasu pracy, przekonania o sprawiedliwym traktowaniu oraz poczucia uczciwego stosunku przełożonych i instytucji zatrudnienia, przejawiającego się m. in. w braku hamujących motywację nagród i kar za osiągane efekty.

Eliza Śliwińska – psycholog, autorka strony Psychologia Rozwoju Osobistego, poświęconej inspirowaniu do podnoszenia jakości życia. W licznych publikacjach sprzeciwia się krzywdzącemu wpływowi stereotypów, zachowaniom agresywnym, promuje wiedzę z zakresu asertywności, budowania satysfakcjonujących relacji oraz motywacji i wychowania do rozwoju indywidualnego i samorealizacji w oparciu o fachową wiedzę psychologiczną.

Przeczytaj nową „Moją Harmonię Życia” (do pobrania tutaj).

Znajdziesz nas również w Salonach Empik, punktach Ruch, Inmedio, Relay.

Możesz też zamówić prenumeratę. Sprawdź tutaj.